Over Greep naar de markt van Olivier Boehme
Ook de afgelopen maanden, tijdens de meest afgrondelijke dieptepunten van de crisis die de Belgische federatie in haar greep houdt, ratelden de rekenmachines ononophoudelijk. Het is een van de vermogens die de mens blijkbaar het laatste verliest, nadat alle andere vormen van redelijkheid verdwenen zijn: het vermogen om te rekenen. En dus is iedereen van het laagste tot het hoogste bestuursniveau druk aan het calculeren geslagen. Ook tal van belangengroepen, denktanken en studiekringen hieven samen dit meerstemmige lied van het grootst mogelijke voordeel aan. Je pleegt geen karaktermoord op de moderne mens als je stelt dat de tijden nu eenmaal geen ruimte laten voor een overschot aan solidariteit en belangeloosheid. In het beste geval, zoals vele onderzoeken naar betrokkenheid in gezinsverband uitwijzen, is ons engagement van intentie veranderd. We helpen niet meer omdat het moet, maar omdat we willen. In het slechtste geval kiezen we voor een overspannen utilitaire aanpak, waarbij het moreel goede eenvoudigweg de maximalisatie van het geluk betekent of het optellen van de morele kwaliteit van de gevolgen. Die calculus speelt ook in elk communautair debat een rol.
Toen in mei jongstleden een rondvraag bij Vlaamse huisartsen aan het licht bracht dat een belangrijke minderheid van hen rokers uit de sociale zekerheid wil weren, werden dezelfde argumenten gehanteerd die het communautaire debat over gezondheidszorg ondoorzichtig maken. Een bij voorkeur lineaire kostenbesparing vormt daarbij het belangrijkste criterium. De suggestie luidt dan dat het wegknippen van Wallonië en Brussel geld spaart, wat de facto goed is voor de Vlaming. (In zowat alle andere communautaire debatten wordt dezelfde denkfout tot ideologie verheven: post hoc ergo propter hoc.) Los van het feit dat interregionale en interstedelijke verschillen niet zelden even significant zijn als de verschillen tussen de gemeenschappen, blijft het overduidelijk dat het werkelijke probleem in de gezondheidszorg structureel, maatschappelijk en bijgevolg ethisch is.
Sinds enkele jaren zit de publieke besteding in de federale ziekteverzekering in een groeipad van 4,5% boven op de inflatie. Maar de besparingskoorts plaagt de gezondheidszorg al veel langer. ‘Gezondheidszorgbeleid is begrotingsbeleid geworden’, schrijft professor Marc De Vos. De Belgische patiënt betaalt nu al ruim 30% van de gezondheidszorg zelf, via het remgeld en de aanvullende verzekering. Te pas en te onpas wordt er geschermd met angstaanjagende buitenlandse voorbeelden (Amerika! Nederland!) van geprivatiseerde sociale zekerheid die onvermogende burgers overlaten aan willekeur en filantropie. Of die voorbeelden wel zo angstaanjagend zijn is maar de vraag. Na de opgave van Hillary Clinton als presidentskandidaat schreef Paul Krugman in The New York Times (9 juni 2008) dat eigenlijk geen enkele Amerikaan tegen sociale zekerheid is. Bovendien heeft een aantal hervormingen, zoals de als bot ervaren welfare reform waarmee voormalig president Bill Clinton het programma Aid to Families With Dependent Children schrapte, het politieke debat gezuiverd van discriminerende tendensen. ‘Klaplopers die op kosten van de gemeenschap leven’ zijn een gedroomd thema voor populisten van diverse pluimage. Om hen de wind uit de zeilen te nemen, moet je dus niet het symptoom maar de oorzaak aanpakken.
Omgezet naar de Belgische situatie kan dit bijvoorbeeld betekenen dat het geen zin heeft om vast te houden aan de mythe van een gratis universele gezondheidszorg; die mythe is onhoudbaar, strookt niet met de praktijk en bevordert de calculus waarbij vermeende valspelers (‘Walen in ziekenkas’, ‘Marokkanen met twaalf kinderen’) de zwarte piet krijgen. Achter het mistgordijn van de zogezegde universele gezondheidszorg laten we nu al legale selectiemethodes toe die ongehinderd harder worden. Probeer als hartpatiënt maar eens een hospitalisatieverzekering te krijgen. De onvermijdelijke hervorming van onze sociale zekerheid zal alleen maar kans op slagen hebben in de mate dat de private sector en de overheid een integraal beleid voeren. Wie dit debat reduceert tot de communautaire dimensie bezondigt zich aan volksverlakkerij. Het is bovendien misdadig om mensen wijs te maken dat de Vlaamse Gemeenschap dankzij de splitsing van België voldoende financiële ademruimte zou creëren om de gevolgen van de vergrijzing op te vangen.
De recentste bevolkingsvooruitzichten (2007-2060) van het Federaal Planbureau geven geen aanleiding tot uitbundigheid. De projectie van het planbureau toont dat Vlaanderen (en in mindere mate Wallonië) op termijn uitsterft. Het door Vlaanderen doodgezwegen en verguisde Brussel is de enige regio waar de geboortecoëfficiënt het vervangingspercentage van 2,1 kinderen per vrouw (licht) overstijgt – dankzij de migratie. Tussen 2000 en 2060 zou de Belgische bevolking ouder dan tachtig met bijna een miljoen toenemen. Overigens neemt ook de gemiddelde leeftijd nog steeds toe; in 2030 bedraagt die 81,17 jaar voor een Belgische man en 87,03 jaar voor een Belgische vrouw. Wie, in hemelsnaam, zal al die pensioenen betalen, zal al die rusthuisbedden verschonen en zal al die zwaarbehoeftige oudere ouderen verzorgen? De hoeveelheid geld en energie die nodig is om dit te bolwerken laat zich moeilijk becijferen. Slechts één optie rest ons: een combinatie van uitbundige procreatie, gekozen migratie, economische groei en sloterdijkiaans enthousiasme. Het is de Duitse filosoof Peter Sloterdijk, op late leeftijd vader geworden, die in zijn trilogie Sferen immers een langgerekt pleidooi houdt contra de melancholische behoudsgezindheid en pro vitalistische levensvreugde. En waarom niet. De kans is eerder gering dat we in onze regio een bevolkingsoverschot moeten vrezen.
Die demografische component had in het recente verleden een radicaal andere betekenis. Tijdens de moeilijke passages van de negentiende-eeuwse industrialisering, vooral na 1850, trokken grote groepen Vlaamse volwassenen naar Wallonië op zoek naar werk. Bovendien zochten tot 1914 ruim 300.000 Belgen hun heil in Frankrijk. Voorwaar niet uit luxe. Het emancipatorische ideaal van de burgerlijke Vlaamse beweging wordt gevvindt een oorsprong in de wens om aan die ellendige feiten te ontsnappen: sociale promotie door een betere kennis van de (volks)taal. Uiteraard is er de liefde tot de taal en al het schoons dat die liefde teweeg heeft gebracht, maar er waren dus ook Vlaamsgezinden die aan het rekenen sloegen. Of beter: die wilden rekenen. In Vlaamsgezinde kringen was eind negentiende eeuw geen discours ontwikkeld voor economische thema’s. De nadruk lag op taal, schone letteren en onderwijs, dingen die niet meteen veel brood op de plank brengen. In Greep naar de markt schetst historicus Olivier Boehme hoe de Vlaamsgezinde intellectuelen de wetenschap inschakelden om hun zaak vooruit te helpen. Het is een even overrompelend als moedig boek.
De waanzinnige Eerste Wereldoorlog is het motorische moment van de Vlaamse Beweging. Boehme reconstrueert die sociaaleconomische omwenteling als een ideeënstrijd van een voorhoede. Na de relatief brave negentiende-eeuwse taalminnaars is het de beurt aan mannen die voluit de macht willen herverkavelen. De erfenis van Lodewijk de Raedt speelt hierin een cruciale rol. De Raedt is een van de eersten om de Vlaamse Beweging te voorzien van een economische verantwoording. Bovendien, zo stelt Boehme bij herhaling, is De Raedt de eerste die de Vlaamse economie uit het luchtledige plukt en territoriaal bepaalt. De economische noden liggen in Vlaanderen anders dan in Wallonië. Zover stonden we begin deze eeuw dus ook al. De Raedt definieert in zijn systematisch opgebouwd economisch flamingantisme een eentalige monoculturele ruimte waarin Vlaamse cultuur een waarde op zich heeft en dus ook de gehele samenleving en de economie mee vormgeeft.
In een minutieus opgebouwd verhaal van welhaast 960 pagina’s ontleedt Boehme koelbloedig de verhoudingen tussen nationalistische ideologie, economische programma’s en de diverse economische belangen die daarmee samenhangen. De belangrijkste conclusie is dat je al die componenten niet op een eenduidige manier kunt samenbrengen. Boehme toont dat het economische nationalisme van bij het begin ervan een nationalisme met economische middelen is geweest. Het geld komt op de tweede plaats. Vlaanderen staat voorop. Voor Boehme is dat zelfs de corebusiness van het economische nationalisme. Het meest sprekende voorbeeld dat Boehme hiervan geeft, speelt zich af tijdens de voorbereiding van het Belgisch-Nederlandse waterwegenverdrag, meteen na de Eerste Wereldoorlog.
Toen Geert Wilders onlangs Vlaanderen opeiste voor Nederland kon hij op veel bijval rekenen van Vlaams Belang-voorzitter Bruno Valkeniers. De voormalige commercieel directeur van Hesse-Noord Natie acht klaarblijkelijk het belang van de Antwerpse haven ondergeschikt aan dat van de Rotterdamse concurrent. Het is maar de vraag of zo’n toekomstbeeld champagnekurken doet knallen aan de dokken en in de bestuurskamers van het havenwezen. Laat staan dat iemand een zinnige verklaring kan geven voor de historische dimensie van Valkeniers’ abdicatie. Voor Boehme vormt dit geen probleem. Hij beschrijft in Greep naar de markt hoe een aantal Vlaamse radicalen uit de postactivistische beweging de gelegenheid aangrijpt om te collaboreren met Rotterdamse havenbaronnen. Het bedrijfskapitaal van de Antwerpse haven was Brussels en Franstalig, en dus vonden deze extremisten het aannemelijker om de Antwerpse havenbelangen ondergeschikt te maken aan Rotterdam – in de hoop dat het Brusselse en Franstalige kapitaal daarmee ‘een nederlaag’ zou leiden. Centrale rol in die tragikomedie is weggelegd voor Herman Vos, een ambitieuze studax. Zelfs in het parlement speelde Vos duikboot voor de Nederlanders. In 1928, een jaar na het kapseizen van het waterwegenverdrag, organiseerde Vos mee de hysterie rond de Bormsverkiezing, die uitdraaide op een referendum over amnestie. In 1933 richtte Vos mee het Vlaamsch Nationaal Verbond op. Maar nog datzelfde jaar koos hij als sociaaldemocraat voor de unitaire Belgische Werkliedenpartij. Van de ene bocht naar de andere.
Ruim tien jaar geleden publiceerde Boehme Revolutie van rechts en intellectuelen in Vlaanderen tijdens het interbellum. Daarin bracht hij al een verrassende lezing van de verwarring die zich meester maakte van Vlaamse intelligentsia in de jaren twintig en dertig. De Eerste Wereldoorlog bracht dood, verderf en maatschappelijke chaos. Overal in Europa predikten jongeren het geloof in de ondergang van de oude cultuur. De bourgeoisie was kop van jut. ‘Elke bourgeois is een kleine dramaturg’, schreef Tristan Tzara in een van zijn dadaïstische manifesten. De staatloze Roemeense Jood Tzara maakte tabula rasa met de voorspelbare dramaturgie, het gezond verstand, de goede smaak. Samen met hem was een hele generatie Europeanen bereid om de gevestigde orde onderuit te halen. Niet zelden ging dat engagement verder dan artistieke fratsen. Zeker in België kreeg het tabula rasa een politieke, activistische dimensie.
Nog belangrijker was dat het hoofdzakelijk rurale en gelovige Vlaanderen in de moderniteit werd gesmeten. Het bleef niet zonder gevolgen. In dat katholieke Vlaanderen trokken velen mee op met de rechtse revolutie via de tussenweg van hun religieuze problemen. De moderniteit joeg de brave burger zo op stang dat antirationalisme, dadendrang en idealisme (en ook het onvermijdelijke fatalisme) populair werden. Heel wat mensen namen in die verwarrende periode zeer scherpe bochten, laverend van mening naar ideologie alsof het topsport was. Boehme deed in Revolutie van rechts een begrijpende, grondige en doortastende lectuur van de toenmalige bronnen om dat bochtenwerk te kunnen volgen. Maar om de volle omvang van Herman Vos’ ogenschijnlijk tegenstrijdige beslissingen te vatten, heb je dus nog meer studie nodig: Greep naar de markt.
De periode die Boehme onderzoekt, biedt een versplinterde Vlaamse Beweging: allemaal uitersten. Ofwel is het een benepen reservaat vol groupuscules die elkaar rommelig bekampen. Ofwel een feitelijke vereniging van talentvolle mensen die vooruit willen in het leven. Activisten als Liederik (pseudoniem voor Joris Fassotte) droomden hardop van de Meir als een Vlaams Wallstreet. Aan brandende ambitie geen gebrek, maar tussen droom en daad stonden nogal wat obstakels. In de eerste plaats de Vlaamse Beweging zelf. Boehme schuwt de hilarische petites histoires niet, zoals het moment waarop de zeloten rond het tijdschrift Vlaanderen beslissen om een ‘Vlaamse’ versie op de markt te brengen van de Nederlandse vertaling van John Maynard Keynes’ The Economic Consequences of Peace. Het aangepaste voorwoord moest ‘den Vlaamschen lezer’ aansporen zich los van de chauvinistische (belgicistische, pro-Franse) pers in de wereldpolitiek te oriënteren. En wat te denken van de regering-De Broqueville die in 1934 onder meer valt over het protest in sommige delen van het kinderarme Wallonië tegen de financiële last van de kinderbijslagen voor het kinderrijke Vlaanderen?
Niet eerder is die sociaaleconomische geschiedenis zo uitvoerig in kaart gebracht, van Lieven Gevaert tot de Kredietbank, van Floris Couteele tot Marnix Gijsen, van het Limburgse en het Waalse steenkool tot het Albertkanaal. Dat mag dan al een enorme verdienste zijn, een nog grotere prestatie is de niet-aflatende kritische zin waarvan Boehme blijk geeft. Die drang om te begrijpen zorgt ervoor dat hij onnoemelijk veel clichés, idées reçues en vooroordelen uit en over de Vlaamse beweging rechtzet. Onder meer de economische conflicten rond het Limburgse en het Waalse steelkool enerzijds, en de uitbreiding van de Antwerpse haven en het Albertkanaal anderzijds tonen aan dat de Vlaamse economie ook in het interbellum niet één en ondeelbaar was – net zomin als dat vandaag waar is voor de economie, maar ook voor de welzijns- en gezondheidszorg.
‘In Vlaanderen’, zo schrijft Boehme, ‘zijn groepen actief (geweest) die met de Vlaamse kwestie als argument ook een bepaalde maatschappelijke visie hebben willen realiseren. […] De Vlaamse beweging – of moeten we zeggen een reeks van Vlaamse bewegingen? – heeft de economie alvast in één belangrijk opzicht mee bepaald: ze heeft de bestaande structurele verschillen op economisch gebied, die de Vlaamse provincies en arrondissementen als geheel konden doen aftekenen tegenover de Waalse provincies en arrondissementen als geheel, weten te institutionaliseren (vooral via defederalisering van bepaalde bevoegdheden).’ Dat is een cruciaal citaat, zowel in dit boek als in de recente geschiedenis van de Belgische federatie.
De communautaire tweespalt werkt vooral goed op voorwaarde dat het bestaan van twee aparte volkeren wordt verondersteld. De nationalistische constructie van het Vlaamse volk kan pas renderen als er een Vlaamse economie aan vasthangt, die vervolgens in conflict komt met de Waalse tegenhanger, en met het Franstalige en centralistische Brussel. Door de interne verdeeldheid van de Vlaamse Beweging in het interbellum kon er echter geen sprake zijn van een gedeelde Vlaamse sociaaleconomische agenda. Bovendien bleven katholieke, socialistische en liberale flaminganten de economische eenheid van het land verdedigen. Mede omdat ze geloofden dat de Vlamingen mettertijd sowieso het overwicht zouden krijgen.
Sinds 1965 hebben Vlamingen echter de volstrekte meerderheid in de Kamer van Volksvertegenwoordigers. ‘De voorbije twaalf maanden is er een geweldig open debat op gang gekomen over de staatshervorming’, zei Piet Van Waeyenberge, de notoire Vlaamse grootaandeelhouder en oprichter van de Warande, in De Tijd (24 mei 2008). ‘Het dossier moet gedeblokkeerd worden. Want het status-quo is geen optie. Als de verdere regionalisering onmogelijk blijkt, is er één ander alternatief: de terugkeer naar een unitair België waar de meerderheid de macht uitoefent. En de meerderheid, dat zijn de Vlamingen.’
Harold Polis
Bronnen
Olivier Boehme, Greep naar de markt. De sociaal-economische agenda van de Vlaamse Beweging en haar ideologische versplintering tijdens het interbellum, LannooCampus, Leuven, 2008, 986 blz., 39,95 euro.
Olivier Boehme, Revolutie van rechts en intellectuelen in Vlaanderen tijdens het interbellum: ideeënhistorische bijdragen, Acco, Leuven, 1999.
De bevolkingsvooruitzichten (2007-2060) van het Federaal Planbureau kun je downloaden op www.plan.be
Marc De Vos, ‘Het Belgische sociaal model is allang geen model meer’. Zie: www.itinerainstitute.org
(Deze tekst verscheen ook in Streven van september 2008.)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten