Bookmark this on Delicious
Vaarwel onnozele toeren, zelfbegoocheling en dt-fout. Het menselijk genoom is volledig in kaart gebracht. Vooraleer de haan heeft gekraaid, zal in een Leuvens labo het eiwit worden ontdekt dat van ons perfecte mensen maakt. Intussen ploeteren we vrolijk verder, een handeling die Winston Churchill omschreef als KBO: keep buggering on. Aan moed ontbrak het deze opportunistische dronkaard niet. Wel aan gemoedsrust. Churchill stelde zich zijn zwaarmoedigheid voor als een zwarte hond die hem overal volgde. Hij had te veel meegemaakt om een rooskleurig antwoord te geven op de epistemologische quizvraag: wat kunnen we weten?
Stel dezelfde vraag aan een 14-jarig meisje en het antwoord zal onbevangen zijn, zoals in het gedicht van Paul Rodenko: ‘Weer gaat de wereld als een meisjeskamer open.’ Ja, de wuivende populieren van onze jeugd, ze waren prachtig, maar gisteren komt nooit meer terug. Zonder die melancholie zou er geen literatuur zijn, omdat goeie schrijvers een werkelijkheid verzinnen die niet meer bestaat – of nooit heeft bestaan. Wie zich echter oppermachtig waant en een gokje wil wagen, schrijft een boek over de naïviteit van een 14-jarig meisje. Dat deed de Noor Jostein Gaarder in De wereld van Sofie, zo’n bestseller die iedereen heeft, maar niemand leest. Sofie Amundsen, zo leren we gaandeweg, zou de verpersoonlijking kunnen zijn van de levenswijsheid. Ze ontvangt lange brieven van een onbekende man die haar de ideeën van Westerse denkers uitlegt, van Parmenides tot Sartre. Het verschil tussen De wereld van Sofie en een basiscursus filosofie is de naïviteit van het hoofdpersonage.
Sofie heeft ongeloofwaardige ervaringen. Zo duikt ze op in het Athene van Plato en Socrates en wordt ze naar de Middeleeuwen gebeamd. Gelukkig kan in literatuur alles. Wat een uitvinding toch. Om het nog doller te maken blijkt dat Sofie een personage is in een verhaal dat door een ander meisje wordt gelezen. Die ontknoping biedt Jostein Gaarder de kans om nog een keer de klassieke vragen te stellen: wie zijn we, waar komen we vandaan en wat kunnen we weten?
Om met de laatste vraag te beginnen: felicitaties aan alle 14-jarigen (en hun ouders) die de allegorie van de grot kunnen verklaren. Gaarder geeft een centrale plaats aan Plato’s verhaal over de vergankelijke, waarneembare werkelijkheid en de boventijdelijke ideeënwereld. Terecht. Geloof je wat je rondom je ziet of denk je dat er meer is? Kijk je het kassaticket van de Colruyt na op fouten, of ben je allang blij dat je niet te lang moet aanschuiven? Germinal Beerschot of Antwerp? De allegorie van de grot komt altijd van pas.
Het doel van de filosofielessen heeft veel weg van een initiatierite. Sofie moet een weerbaar meisje worden. Wat achteraf niet nodig blijkt, omdat ze zich als personage niet in de echte wereld moet handhaven. Misschien zit in dat zachtmoedige escapisme de reden voor het globale succes van het boek: een jeugdroman die volwassenen aanspreekt. De wereld van Sofie is dan ook zo totaal jaren ’90, dat het verzameld werk van de toenmalige god Douglas Coupland helemaal overbodig wordt.
Als Sofie een heldin van haar tijd was, hoe zit het dan vandaag met de geschiedenis van de filosofie? De nood aan verklaring en betekenis is zo radeloos groot dat de productie van onzin historische proporties aanneemt: wellness, gentherapie, Lijst Dedecker. Alleen het scheermes van Ockham kan ons redden. Dit principe uit de kennistheorie behelst het wegnemen van alle pseudo-argumenten en onnodige ingewikkeldheden om bij de eenvoudigste verklaring uit te komen. Ockhams scheermes speelt helaas geen rol in De wereld van Sofie, wel in het werk van dat andere jaren ’90-icoon, wijlen David Foster Wallace.
Vorige maand verscheen This is water, een postume uitgave van een speech die DFW in 2005 gaf voor een groep afstuderende universiteitsstudenten. Wat moet je kennen en kunnen om het te halen in de wereld? DFW vat eigenlijk De wereld van Sofie samen in minder dan 4000 woorden. Een prestatie voor een man die met Infinite Jest een van de dikste en meest complexe romans van de hedendaagse Amerikaanse literatuur schreef. DFW waarschuwt in This is water zowel tegen jeugdig escapisme als tegen Churchilliaanse zwaarmoedigheid. Het is een verbluffend lucide tekst. Misschien te lucide als je weet dat DFW zich eind vorig jaar van het leven benam. Echte mensen gaan echt dood. Het leven is dan ook geen verzinsel, zegt DFW in This is water. Als je er niet in slaagt om zo bewust mogelijke keuzes te maken, voor anderen te leven en aandachtig te blijven, dan ben je slechts een personage in een middelmatige roman.
Harold Polis
(Dit stuk verscheen eerder in De Standaard der Letteren van vrijdag 8 mei 2009.)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten