Rare jongens, die Romeinen - De ongemakkelijke waarheid over het oude Rome

Het is maar de vraag wat we van het oude Rome moeten onthouden. Tom Holland lijkt in Rubicon. Het einde van de Romeinse republiek te suggereren dat we vooral veel moeten vergeten. De bloeddorstige bende bijgelovige machtswellustelingen heeft een spoor van vernieling getrokken. De vooruitgang die de Romeinen boekten als bestuurders, imperialisten en handelaars, ging gepaard met oorlog en bloedschande. En op lange termijn is hun erfenis verloren gegaan. Van de Renaissance tot de constructie van de Europese Unie, telkens weer opnieuw hebben Europeanen teruggegrepen naar het oude Rome, om er hun eigen versie van te samplen. Maar het oude Rome is geen jukebox met catchy songs die de soundtrack vormen bij natievorming of megalomane fantasieën. Het oude Rome houdt ons een spiegel voor. In de versie van Tom Holland zijn de Romeinen mensen wiens pad je beter niet kruist. (Met filmpjes en podcasts van I, Claudius en Tom Holland.)

(In het echt waren hun neuzen groter: Richard Burton als Marcus Antonius en Liz Taylor als Cleopatra, twee historische personages die eerder ellendig aan hun einde komen in Rubicon.)

Onze fascinatie voor de oudheid vertroebelt ons beeld van de feiten. De grootste verdienste van Rubicon is dan ook dat Tom Holland duidelijk maakt hoe buitenaards de Romeinen zijn. Ja, onderdrukking en armoede laat hen koud, ze negeren hun kinderen, misprijzen vrouwen en niet-Romeinen, cultiveren een haast psychotische liefde voor de heilige waarden van de republiek. Maar van al hun tegenstrijdigheden is het vooral hun gedrag in tijden van oorlog dat het onbegrijpelijke benadert. Als blinde moordmachines roeien ze hun binnen- en buitenlandse vijanden uit. Rome en haar inwoners worden voortgedreven door een onstuitbare drang om te veroveren en te vernietigen. Zolang die slachtpartijen een politiek doel dienen, is er geen vuiltje aan de lucht. Toen Hannibal voor de poorten van Rome stond, begonnen de stedelingen medeburgers te offeren, als bewijs van hun vastberadenheid. Galliërs, Germanen, Grieken: ze werden zonder onderscheid des persoons over de kling gejaagd, massamoorden die de machtsposities van de consuls en generaals versterkten. Tot de zelfdestructie het hart van het rijk raakt. Op dat moment steekt Caesar, samen met de mannen van het dertiende legioen, de Rubicon over. Het is 49 voor Christus en de Romeinse republiek bestaat niet meer.

Caesar stelt de dictatuur in en breekt zo goed als volledig met het verleden. De republiek vormde een kluwen van checks and balances, vaak tegenstrijdig, irrationeel of ondoorzichtig. Het geheel was in de loop der eeuwen bij elkaar geknutseld door politieke loodgieters, die vaak hun eigenbelang lieten samenvallen met staatsraison. Maar de republiek draaide en de traditie bewees haar nut. Naarmate het Romeinse rijk uitbreidt, vergroot de politieke inzet. Er valt ook meer geld te rapen in de overzeese gebieden. Het wordt nagenoeg onmogelijk om een wereldrijk te leiden met de instellingen van een uit de voegen gebarsten stadsstaat. Caesar kiest daarom voor de gewapende staatshervorming: een jarenlange burgeroorlog.

Het wereldrecord politieke moorden is nog steeds in handen van de Romeinen. Tom Holland maakt er in Rubicon net geen maffia-epos van. De Britse literatuurwetenschapper heeft zich, in het kielzog van Simon Schama (auteur van het fabuleuze Burgers. Een kroniek van de Franse Revolutie), bewezen als een meeslepende verteller. Zijn beeld van de Romeinse machtsstrijd is soms wel heel erg sarcastisch, maar bestaat er dan een wet die geschiedschrijvers verbiedt te entertainen? Over smaak kan niet worden getwist. De gustibus non est disputandum.

Harold Polis


Nog meer bloed:


(Tom Holland in een podcast over Millennium.)

Tom Holland, De gang naar Canossa. De westerse revolutie rond het jaar 1000
Rubicon eindigt met Gaius Octavius, de latere keizer Augustus. De ondergang van het Romeinse rijk vormt de prelude van het verhaal dat Holland verteld in De gang naar Canossa. Omstreeks het jaar 1000 woedt er in Europa een felle strijd tussen de geestelijke en de wereldlijke macht. Met gastoptredens van Vikingen en Mohammedanen.

(Derek Jacobi in het nog steeds memorabele I, Claudius)

Claudius wordt keizer als enige overlevende troonpretendent van de Julisch-Claudische dynastie. Na Caligula is er alweer zo enthousiast gemoord, dat er personeelsproblemen optreden. Zo komt de licht spastische, stotterende Claudius aan de beurt. Tom Holland had ook de fascinerende Claudius als uitgangspunt kunnen nemen, ware het niet dat Robert Graves hem is voorgegaan. Van Graves' vie romancée (eigenlijk twee boeken, I, Claudius en Claudius the God) werd een dertiendelige BBC-reeks gemaakt in de jaren zeventig).

Anthony Everitt, Augustus


Everitt is, net als Tom Holland, een geschiedschrijver die er niet voor terugdeinst om de psychologie van zijn historische personages wat aan te dikken. Hij heeft zich ongetwijfeld geamuseerd tijdens het schrijven van de biografie van keizer Augustus, niet bepaald een aimabel man. Everitt schreef ook biografieën van keizer Hadrianus en Cicero.

Tacitus, Annales

Tom Holland heeft zijn sarcasme afgekeken van Edward Gibbon, auteur van het zesdelige The History of the Decline and Fall of the Roman Empire (1776-1789). Gibbon is dan weer een aandachtig lezer van de Romeinse geschiedschrijver Tacitus (ca. 56-117). Diens visie op Rome is hard, afstandelijk en ontuchterend, zoals in de Annales. Die beginnen bij de dood van Augustus. Een meesterwerk over pessimisme, zedenverval en het verlies van vrijheid.